Het huidige stelsel van vertegenwoordigende
democratie is failliet, schrijven Roel in 't Veld en Albert Jan Kruiter
in deze reactie op het manifest 'Systeem, open u'. Interactieve
processen en verkiezingen voor regionale controle- en
uitvoeringsorganen zullen nieuwe passie en creativiteit losmaken.
Van de drie idealen van de Franse revolutie zijn vrijheid en gelijkheid
via democratie gerealiseerd. Broederschap is sociale zekerheid
geworden. Materieel bestaat echter nog altijd grote ongelijkheid. In
materiële zin is broederschap in het publieke domein dan ook ver te
zoeken. Maatschappelijke organisaties op vrijwillige grondslag geven
daaraan wel uitdrukking. Hier lijkt broederschap vaak centraal te
staan. Hoe kunnen we die energie overbrengen naar het openbaar bestuur?
Daarvoor is ware democratische vernieuwing nodig: het afschaffen van
vertegenwoordiging.
Representativiteit en meerderheidsstelsel vormen de
basiskarakteristieken van de democratie. Op vier territoriale niveau's
worden algemene volksvertegenwoordigingen gekozen. Velen zijn van
oordeel dat de meerderheidsregel alleen in combinatie met wijze
arrangementen als de trias politica en andere checks and balances een
aanvaardbare vorm van democratie tot stand brengt.
Representatie berustte allereerst op de idee van de nobele representant
die meerwaarde toevoegt en beter oordeelt dan de burger zelf, en op het
kostenvoordeel dat vertegenwoordiging oplevert. De professionalisering
van departementen en de groei van het aantal expertisecentra zijn,
evenals het opleidingsniveau van de burger, sterk toegenomen. Dit heeft
een verwoestende uitwerking op de meerwaarde en het betere
beoordelingsvermogen van de nobele vertegenwoordiger.
Het argument van kostenreductie die vertegenwoordiging
zou opleveren gaat in steeds mindere mate op doordat internet in staat
stelt tot onmiddellijke communicatie. Het medium is uniek doordat het
'mass customization' mogelijk maakt. Enthoven cs. pleiten dan ook
terecht voor politiek maatwerk voor de burger.
Er is nog een argument voor het failliet van de huidige
volksvertegenwoordiging. Algemene representatie op territoriaal niveau
berustte allereerst op het culturele belang van een bepaald grondgebied
voor de idee van een samenleving. Daarnaast hield het algemene karakter
van vertegenwoordiging verband met het feit dat algemene normatieve
afwegingskaders in de vorm van ideologie of partijprogramma aanwezig
waren en wortelden in de waardepatronen van burgers.
Het belang van een ééndimensionaal territoir is echter vervallen. Wij
zijn tegenwoordig allen immers vagant. Velen werken in andere plaatsen
dan zij wonen. Door de globaliseringtendens komen verre oorden als
vakantiebestemming of tijdelijke vestigingsplaats dichterbij. Daarnaast
zijn virtuele territoria in opkomst. Wij verblijven ook in virtuele
gemeenschappen.
Democratie zonder representatie is echter een beter alternatief, en wel om de volgende redenen:
- Beleidsvorming kan plaatsvinden in interactieve vorm, waarbij geen vertegenwoordigers nodig zijn.
- Uitvoering vereist wel controle, maar geen representatie.
- Controleurs en marktmeesters zijn direct te kiezen, en scheppen aanvaardbare 'checks and balances'.
Interactieve beleidsvorming is een vorm die meer recht doet aan
voorbereiding van besluiten in een situatie van fragmentarisering van
waarden dan besluitvorming via representatie. Burgers hoeven zich in
beleidsvraagstukken niet meer laten vertegenwoordigen, ze kunnen zelf
participeren in de ontwikkeling van besluiten al dan niet via 'single
issue'-organisaties.
Juist de volksvertegenwoordigers hebben problemen met deze processen,
bang als zij zijn om het primaat te verliezen. Hier is sprake van de
perverse werking van de botsing tussen directe en indirecte democratie:
volksvertegenwoordigers ondervinden concurrentie van hun eigen
achterban, en andersom. Juist de vertegenwoordigers vormen een
obstructie voor diegenen die zij vertegenwoordigen doordat ze
creativiteit en expertise in de maatschappij miskennen.
Gelukkig is er niet langer de noodzaak het volk in algemene zin te
laten vertegenwoordigen. Voor beleidsontwikkeling is het niet nodig,
maar ook niet voor uitvoering. Veel meer politieke passie valt te
mobiliseren door directe verkiezing door burgers van executieve
regionale organen. Verkiezing van autoriteiten op het gebied van
onderwijs, zorg, politie, etc. Uitvoering is voor een belangrijk deel
aan beleidsregels gebonden. Iedere vier jaar kunnen burgers zich een
oordeel vormen en tot uitdrukking brengen over de kwaliteit van het
gekozen team dat z'n werk heeft gedaan.
Maar
ook de Algemene Rekenkamer en verschillende controleurs en
marktmeesters kunnen direct worden gekozen. Het onderscheid tussen
controleurs en marktmeesters is zeer relevant. Waar horizontalisering
van het besluitvormingsproces plaatsvindt, dient toezicht op de
uitvoering van het beleid toe te nemen.
Hier is een taak weggelegd voor de controleurs. Marktmeesters dienen
zorg te dragen voor een eerlijk en efficiënt verloop van het
functioneren van gereguleerde markten. Zou het niet interessant zijn om
een team met een specifiek program voor de leiding van Opta of de NMa
direct te kiezen? Een bonte verzameling van interactieve processen en
gekozen organen kan zo de algemene volksvertegenwoordigingen vervangen.
Twee bestuurslagen kunnen hier volstaan voor algemene
vertegenwoordiging. De taak hiervan zal zich vooral richten op het
vormgeven van de relaties tussen de verschillende autoriteiten.
Bovendien komt hun de functie toe van procesarchitect van interactieve
beleidsontwikkeling.
In deze constellatie lijkt het verstandig de colleges direct te
verkiezen. Een gekozen regering wordt gecontroleerd door een gekozen
rekenkamer. Een analoge figuur bestaat op lokaal niveau: colleges van
burgemeester en wethouders worden direct gekozen en de gemeenteraad
wordt afgeschaft.
Doordat uitvoerende en controle-organen direct worden verkozen,
ontstaat een nieuw arrangement van 'checks and balances'. De algemene
volksvertegenwoordiging kan dan ook verdwijnen. Daarmee is de
belangrijkste obstructie voor creativiteit en vitaliteit binnen de
democratie verdwenen.
Natuurlijk is er sprake van haken en ogen. Een grondig dispuut is
nodig. Respect voor de historische prestaties van parlementen zal ieder
ervan weerhouden om lichtvaardig daadwerkelijk stappen te zetten. Maar
het gesprek is broodnodig.
